“Ερωτά, η φίλη, την φιλοσοφική μου απάντηση: «Θα ήθελα τη δική σου ερμηνεία στην λέξη ηθική. Αλήθεια τι είναι ηθική; Είναι μια γνώση που προϋπάρχει στο είναι μας ή μια γνώση που διδάσκεται; Αν διδάσκεται είναι απόλυτη ή σχετική; Μπορείς να μου προτείνεις σχετική βιβλιογραφία επί του θέματος; Ευχαριστώ..»
Απαντώ, ετοίμως, από μνήμης, ώστε να είναι και απλή, και διαλογική η απάντηση, ως να με είχε ερωτήσει από το διπλανό κάθισμα ενός λεωφορείου. Αυτό που οι ΄΄Αγγλοι θα έλεγαν «the Clapham Omnibus». Xαίρε, φίλη. Ηθική, κατά μια απάντηση, είναι ο τρόπος να ζούμε καλά με τον εαυτό μας και με τους άλλους. Είναι, για τους αρχαίους μας, και τον Αριστοτέλη, ο τρόπος της καλής ζωής, ώστε να εκπληρώσει το σχέδιο της ζωής μας κι οι έλλογες πράξεις μας να συμφωνούν με αυτήν, εκπληρώνοντας τις φυσικές μας προδιαθέσεις, το οντολογικό μας είναι κι ό,τι αυτό συνεπάγεται για την άνθισή μας σαν άνθρωποι..
Για τον Ιουδαιοχριστιανισμό είναι η σύμφωνη με τους θεϊκούς νόμους ζωή, το δέον σαν προδιατεταγμένο από τον θεϊκό νόμο.
Ο Κάντ κράτησε τον νόμο, άφησε έξω τον Θεό, και κάθε ετερονομία κι ωφελιμισμό, ψάχνοντας στην καθαρή βούληση τον ηθικό νόμο μέσα μας, το 'δέον' των πράξεων σαν ελεύθερα άτομα, που ζουν έξω από τον φυσικό κόσμο της αιτιοκρατίας σε ένα 'νοούμενο κόσμο' ελευθερίας που καθιστά την ηθική δυνατή. Οι ηθικές θεωρίες των φιλοσόφων διακρίνονται, λοιπόν, στις δεοντολoγικές, αυτές που ορίζουν την ηθικότητα με αναφορά στον ηθικό νόμο, το δέον προς το οποίο πρέπει να αρμόζουν οι πράξεις, και στις πραξιολογικές, αυτές που ορίζουν το ηθικό σε αναφορά προς την ποιότητα ή τις συνέπειες των πράξεων (ωφελιμισμός - utilitarianism), αυτό που ονομάζεται συνεπειοκρατία, consequentialism. Kαι ο μεν Καντ ελέγχεται για τον φορμαλισμό του, αφού η ηθική του θεωρία περιγράφει τον τρόπο του κύρους του ηθικού δέοντος αλλά όχι το συγκεκριμένο περιεχόμενο των ηθικών κανόνων, με εξαίρεση τον αξιωματικό κανόνα της ανθρώπινης αξιοπέπειας, «πράττε ως οι άλλοι άνθρωποι να είναι πάντα σκοποί και ποτέ μέσα.»
Ο ωφελιμισμός, η άλλη πραξιοκεντρική συνεπειοκρατική θεωρία, πάσχει, με την σειρά της, στο γεγονός ότι Για τον Αριστοτέλη, προέχει στον ορισμό της ηθικής η αρετή, ο χαρακτήρας του φρονίμου ανδρός ('και ως αν ο φρόνιμος ορίσειεν'), το 'virtue ethics', σε γνώση και συμφωνία των φυσικών, οντολογικών ορισμάτων της ανθρώπινης ζωής που ορίζουν την ιδιατερότητά της, την 'ουσία' της, την οποία και πρέπει πιο πλήρως να εκπληρώσει το σχέδιο ζωής του ανθρώπου ώστε να πετύχει την ευδαιμονία, σκοπό της ηθικής, δηλαδή την διάλλαμψη ή άνθιση της ανθρώπινης ζωής σε συμφωνία με το 'τι ήν είναι' της, την ουσία της. Κι αυτό είναι η 'αρετή'. Πρόκειται για μια 'αρεταϊκή ηθική', που απαντά ως καίριο ηθικό ερώτημα στο 'ποιός είμαι', και τί συνεπάγεται αυτό για την πιο ανθρώπινη ζωή μου που πραγματώνει το ποιός είμαι ως άνθρωπος, δρώντας στην κατεύθυνση πραγμάτωσης αυτής της ευδαιμονίας ως 'ψυχής ενέργεια κατ' αρετήν'...
Η αρεταϊκή ηθική δεν μένει στην αξιολόγηση των πράξεων, αλλά δίνει ένα μέτρο ηθικής αξιολόγησης της ανθρώπινης ζωής, κι ένα πρακτικό οδηγό της καλής ζωής για τον πράττοντα άνθρωπο: η αρετή είναι διδακτή, σαν απόκτηση καλών έξεων με βάση τα ηθικά πρότυπα των φρονίμων, δόκιμων στην κοινωνία ατόμων. Διότι, τώρα, το πώς γνωρίζω το ηθικό καλό, αυτό είναι το επιστημολογικό ερώτημα.
Για τον Αριστοτέλη, απορρίπτεται ο Πλατωνικός διανοητισμός (intellectualism), η δυνατότητα ασφαλούς, «βεβαίας», επιστημονικής γνώσης της υπάρχουσας κανονιστικής «ιδέας του αγαθού», η γνώση του οποίου συνεπάγεται και την αγαθή πράξη και αγαθή ζωή, με την συνεπαγόμενη ηθική αρχή η γνώση του αγαθού να συνεπάγεται την αγαθή, ηθική ζωή, «ουδείς εκών κακός». Για τον Σταγιρίτη, πέραν της εμπειρικά διαπιστούμενης «ακρασίας», της πράξης που αντίκειται στα εντάλματα του πρακτικού συλλογισμού, και της αναλυτικής συζήτησης των όρων δυνατότητάς της, υπάρχει η γενική φιλοσοφική του στάση για τον χώρο του πρακτού, ηθικού ή πολιτικού, που αφορά τον χώρο του «ενδεχομένως άλλως έχειν», όχι της επιστήμης, της καθολικής και βεβαίας γνώσης των ακινήτων. Διότι ελεύθερη πράξη, άρα επιφέρουσα τον έπαινο και τον ψόγο, είναι δυνατή μόνο στον χώρο αυτό του «ενδεχομένως άλλως έχειν» - «περί των αναγκαίων ου δύνασθαι βουλεύεσθαι» - χώρο της πράξης που υποδεικνύει η «αρετή» της φρόνησης και της δι’ αυτής «ευβουλίας».
Οι Βρετανοί εμπειριστές έχουν υποδείξει ότι οι ηθικές αποφάνσεις δεν είναι εμπειρικές προτάσεις, δεν αφορούν ιδιότητες των πραγμάτων – πράξεων, αλλά συναισθηματικές στάσεις απέναντι σε συμπεριφορές (emotivism) ή επιταγές, υποδείξεις για το πρακτέο (prescriptivism). Εκφράζουν δηλαδή, ή απλά «περιγράφουν», στάσεις του ομιλούντος απέναντι στην πράξη ή τον δράστη, κι όχι αλήθειες για ιδιότητες των πραγμάτων ή της πραγματικότητας των ηθικών νόμων που τις διέπουν και χαρακτηρίζουν. Η συναισθηματοκρατία (emotivism – C.L.Stevenson) ελέγχεται ως προς το γεγονός ότι αφήνει κατά μέρος τί πράγματι έχει σημασία, αξιολογικά, στον λόγο για την ηθική πράξη και την ανθρώπινη συμπεριφορά, τι δίνει στην ανθρώπινη ζωή νόημα και σκοπό (θα έλεγε, ένας οπαδός της αρεταϊκής ηθικής). Περιγράφοντας ατομικές στάσεις και προσωπικές επιλογές για το τι είναι ηθικά αποδεκτό διανοίγεται εξάλλου στην σχετικισμό και τον σκεπτικισμό για την καθολική εγκυρότητα και δεσμευτικότητα της ηθικής.
O ωφελιμισμός, εξ άλλου, θεωρία του J.S. Mill και του δασκάλου του, νομικού φιλοσόφου, Jeremy Βεntham, ανάγει την ηθική αποτίμηση σε ένα και μοναδικό, εξωτερικό κριτήριο, την ηδονή ή ωφέλεια, την ποιότητα σε ποσότητα, είναι ηδονιστικός, αποτυγχάνει να δώσει κριτήρια ποιοτικής, συγκριτικής αξιολογήσεως ανάμεσα σε ωφέλειες, να ξεχωρίσει ανάμεσα σε ανώτερες και κατώτερες ηδονές και, εν γένει, υποπίπτει στο σφάλμα που υπέδειξε ο (αριστοτελιστής) φιλόσοφος W.D. Ross, ότι είναι μια θεωρία που ανάγει την ηθική κρίση σε ένα μονάχα κριτήριο ή παράγοντα, αποτυγχάνοντας να δει την περιπλοκότητα της ηθικής και των ηθικών διλημμάτων.
Οι σύγχρονοι αναλυτικοί φιλόσοφοι της φιλοσοφίας της γλώσσας έχουν προσεγγίσει το ερώτημα για την γνώση του αγαθού στο πλαίσιο ανάλυσης της λογικής δομής των ηθικών αποφάνσεων, τι είδους προτάσεις είναι οι ηθικές μας κρίσεις Οι φιλόσοφοι, αυτοί, με παράδειγμα τον Hare (The Language of Morals) υπέδειξαν ότι οι ηθικές αποφάνσεις είναι επιταγές, υποδεικτικές προτάσεις που τις χαρακτηρίζουν οι λογικές ιδιότητες της καθολικότητας (universalizability) και της επιτακτικότητας (prescriptivism), η ηθική τους ποιότητα, δε, κρίνεται από την ωφέλεια ή μη των συνεπειών τους, μια μορφή δηλαδή συνεπειοκρατικού ωφελιμισμού.
απαρατηρηθεί ότι θεωρία του Hare αποτυγχάνει να εξηγήσει την «ακρασία», την πράξη δηλαδή αντίθετα με τις επιταγές του λόγου για την πιο δόκιμη συμπεριφορά.. Καταλήγουμε στον G.E.M. Moore, για τον οποίο το αγαθό είναι μια αντικειμενική, μη αναλύσιμη ή αναγώγιμη (reducible) ιδιότητα, που γνωρίζουμε με μια ξεχωριστή ηθική ενόραση (intuition). Ο φιλόσοφος είναι γνωστός, άλλωστε, για την διάκριση ανάμεσα στην λογική κατηγορία του «δέοντος» (ought) και του «είναι» (is) και του ασυμβλήτου ανάμεσα στα δύο, δηλαδή του ότι δεν μπορούμε να συμπεράνουμε τίποτα για το «δέον» από το «είναι» των πραγμάτων.
Στην γραμμή του G.E.M. Moore κινείται η Iris Murdoch, με το The Sovereignty of the Good, μια ηθική θεωρία που σε μια εποχή «θανάτου του Θεού» και προβληματικής θεμελίωσης της ηθικής σε εξω-ηθικές οντολογικές πραγματικότητες, αναζητεί την αντικειμενικότητα κι ηθική θεμελίωση του αγαθού στην πλατωνική οντολογία. Η φιλόσοφος παίρνει, έτσι, απόσταση από την σύγχρονή της φιλοσοφία, γύρω της στην Οξφόρδη, που την βρίσκει συνοψισμένη στον φιλόσοφο Stuart Hampshire, κι η οποία βρίσκει την ανθρώπινη θέληση μόνη, έξω από τον περιβάλλοντα κόσμο, σε μια σύνθεση υπαρξισμού και μπηχεβορισμού, κι αντλεί η ίδια από τις προ-θεωρητικές ενορασιοκρατικές έννοιες για να δέσει την αίσθηση του αγαθού και της ηθικής πράξης με τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου χωρίς να χάσει σε ηθική θεμελίωση.
Είναι σαφές ότι κατά πόσο ερωτήματα για το αν το ‘α’ ή το ‘β’ είναι ορθές ή εσφαλμένες, καλές ή κακές πράξεις ή κατά πόσο η έννοια της αρετής μπορεί να μας απασχολούν σήμερα, διατηρούν την εγκυρότητά τους, είναι κυρίαρχα κι επίκαιρα φιλοσοφικά ερωτήματα με αποφασιστικές συνέπειες στην προσωπική και κοινωνική ζωή που η ηθική μας φιλοσοφία επηρεάζει. ”
Μικρή βιβλιογραφία: Το καλύτερο και πληρέστερο είναι το ‘A Short Hitory of Ethics’, του Αριστοτελιστή, θωμιστή, αρεταϊκού, Alasdair MacInture, που μπορείς να το διαβάσεις και online. C.J.Warnock, 107. Modern Moral Philosophy Bernard Williams, 1981, Ethics and the Limits of Philosophy. Στα ελληνικά θυμούμαι την εισαγωγή του Καντιανού Θεοδόση Πελεγρίνη.. Στα εμπορικά μας, ιδιωτικά πανεπιστήμια στην Κύπρο, διδάσκεται ο ‘στρωτός’ Rachel. Για τους ψαγμένους, που ζητούν τα σκοτεινά, υπάρχει η εισαγωγή στην Ηθική, από τον Badiou.
Τίτος Χριστοδούλου
.gif)
.gif)
.gif)