“Ο θάνατος του Lee Kuan Yew, ιστορικού ηγέτη της Σιγκαπούρης σηματοδότησε το τέλος μιας σειράς μεγάλων ηγετών της ανθρωπότητας. Για τον άνθρωπο έχουν γραφτεί πολλά και πιθανά να υπάρχουν και διάφορες απόψεις για την πορεία και τις πολιτικές του πρακτικές.
Λίγοι όμως μπορούν να διαφωνήσουν για τα επιτεύγματα της πολιτικής στον τομέα της ανάπτυξης της χώρας του. Οι δε ιδέες του πάντα προκαλούσαν το παγκόσμιο ενδιαφέρον. Όποτε ο Lee Kuan Yew αποφάσιζε να μιλήσει Πρόεδροι, Πρωθυπουργοί, Διπλωμάτες, και κορυφαία διευθυντικά στελέχη επιχειρήσεων άκουγαν με προσοχή. Πόσοι μπορούν να διεκδικήσουν στον κόσμο όλο την απόλυτη προσοχή παρόμοιων ακροατηρίων; Ο Lee, που υπήρξε ο ιδρυτής της σύγχρονης Σιγκαπούρης και Πρωθυπουργός της για πάνω από τριάντα χρόνια, αποτελούσε, μέχρι τον πρόσφατο θάνατό του, μια από τις ελάχιστες διεθνείς προσωπικότητες των οποίων το κύρος παρέμενε αμείωτο και των οποίων οι απόψεις αντιμετωπίζονται με απόλυτο σεβασμό. Σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται από αδύναμες ηγεσίες και από πολιτικούς που υποκύπτουν στα κελεύσματα του φτηνού λαϊκισμού ο Lee εξακολουθούσε να εκφράζει τις ιδιότητες ενός ηγέτη που άνοιγε δρόμους για το μέλλον – για την χώρα του αλλά και για τον κόσμο.
Σε ένα πρόσφατο μικρό βιβλίο (Lee Kuan Yew: The Grand Master΄s Insights on China, the United States, and the World. MIT Press 2013), που φέρει σαν τίτλο το όνομά του, εντυπωσιάζεται κανείς από το βάθος της ωριμότητάς του αλλά και την παγκόσμια διάσταση των απόψεών του. Εξακοντίζει σαν ασήμαντα σκουπίδια στο κενό της ανυποληψίας όλες εκείνες τις ηγεσίες που οδήγησαν την Δύση στο τέλμα της σημερινής οικονομικής παρακμής. Επισημαίνει τις κοντόθωρες επιδιώξεις εγκατάλειψης μιας ορθολογικής οικονομικής πολιτικής στο βωμό της ικανοποίησης πρόσκαιρων οικονομικών ανταμοιβών με αποτέλεσμα την τελική χρεωκοπία και την επιβάρυνση των μελλοντικών γενεών. Επειδή οι φόροι, επιμένει, δεν μπορούσαν να συντηρήσουν ένα δημόσιο τομέα σπάταλο και ανοιχτοχέρη οι ηγεσίες της Δύσης κατέφυγαν στον δανεισμό. Που αναπόφευκτα όμως οδηγεί σε αδιέξοδα. Για να ευχαριστήσουν τους σημερινούς εκλογείς καταστρέφουν τους αυριανούς.
Την ίδια ώρα επιμένει πως και η Κίνα αξιολογεί την παγκόσμια πρωτοκαθεδρία των ΗΠΑ σαν εξαιρετικά χρήσιμη για τις δικές της προοπτικές μια και εξασφαλίζει την αναγκαία σταθερότητα που είναι απαραίτητη για την ομαλή της ανοδική πορεία. Η Κίνα δεν επιθυμεί ανταγωνισμό ούτε και αντιπαλότητα. Προσβλέπει σε συνεργασία. Μόνο έτσι σε 40-50 χρόνια πιθανότατα θα κατακτήσει την παγκόσμια κορυφή σε οικονομική και πιθανότατα πολιτική ισχύ. Περιγράφει την ανάγκη απορρόφησης ταλαντούχων αλλοεθνών για την πορεία ανάκαμψης μιας χώρας μαζί με την απαραίτητη εξοικείωση με την αγγλική γλώσσα που επιτρέπει άμεση πρόσβαση στις τελευταίες κατακτήσεις της επιστήμης και της τεχνολογίας. Γι΄ αυτό είναι μπροστά παγκόσμια και με διαφορά οι ΗΠΑ, έτσι πραγματοποιήθηκε το οικονομικό «θαύμα» της Σιγκαπούρης κι εκεί βρίσκονται οι ενδημικές αδυναμίες της Κίνας και της Ινδίας.
Οι ηγεσίες, σημειώνει ο Lee Kuan Yew, οφείλουν να συμπεριφέρονται με φροντίδα προς τον λαό τους επιμένοντας να επικρατεί η τάξη, η πειθαρχία καθώς και ο σεβασμός στις ιστορικές τους αξίες και παραδόσεις. Η δημοκρατία από μόνη της δεν εξασφαλίζει ανάπτυξη. Για τον στόχο αυτό μεγαλύτερη σημασία έχει η πειθαρχία παρά η δημοκρατία. Δεν μεταβιβάζονται κουλτούρες από την μια πλευρά της Γής στην άλλη. Για να πάς μπροστά οφείλεις να χτίσεις πάνω σε αυτό που υπήρχε πριν από εσένα. Οι αξίες ενός λαού έχουν κορυφαία σημασία για το μέλλον που μπορεί με επιτυχία να χτίσει.
Η επέκταση της γνώσης και η βελτίωση ατομικών ικανοτήτων των πολιτών αποτελούν θεμελιώδεις προϋποθέσεις ώστε μια χώρα να βρεθεί σε δρόμο ανάκαμψης. Απορρόφηση ταλέντων που έρχονται από διάφορες περιοχές και εθνότητες δίνουν βάθος στο αξιόλογο ανθρώπινο δυναμικό που είναι απαραίτητο για κάθε προσπάθεια κατάκτησης κορυφαίων αναπτυξιακών στόχων. Όπως αναγκαία όμως είναι και η ενστάλαξη νοοτροπιών αναζήτησης καινούργιων μεθόδων δράσης, καινοτομιών και εγκατάλειψης του παλιού ακόμα και για το απλό εργατικό δυναμικό. Ο Lee εκτιμά πως χωρίς επιτεύγματα στη γνώση, στις επιστήμες και στην τεχνολογία το μέλλον είναι ιδιαίτερα σκοτεινό. Ο θρίαμβος θα έρθει μόνο μέσα από την ενσωμάτωση του καινούργιου.
Η ηγεσία, για τον εκλιπόντα Υπουργό Μέντορα της Σιγκαπούρης, οφείλει να διακρίνει και να αποδέχεται την διαφορετικότητα αλλά και να επιβραβεύει την ιδιαιτερότητα των ανθρώπων που έχουν τα προσόντα να προσεγγίζουν την τελειότητα. Ο ηγέτης πρέπει να θέτει στόχους και να επιδιώκει δίχως παλινωδίες την υλοποίησή τους. Δεν πρέπει να κάμπτεται από πρόσκαιρες θεωρήσεις πολιτικού κόστους. Οι δύσκολες επιλογές, κόντρα στις όποιες αντιδράσεις, πρέπει να υιοθετούνται στο ξεκίνημα μιας θητείας. Ώστε κοντά στο τέλος της να έρχονται και τα όποια αρχικά θετικά αποτελέσματα. Έγκλημα είναι η προσπάθεια διατήρησης της όποιας δημοτικότητας στην αρχή και η ανταπόκριση στα προβλήματα αργότερα – που θα οδηγήσει σε απογοήτευση από τις, αναγκαστικά καθυστερημένες, δύσκολες και αντί-δημοφιλείς επιλογές.
Η επιδίωξη της ισότητας είναι φενάκη. Και σίγουρη συνταγή που οδηγεί στην καταστροφή. Τίποτα δεν είναι απόλυτα ίδιο με κάτι άλλο στη φύση. Το ίδιο ισχύει και για τους ανθρώπους. Όπως εξηγεί ο Friedrich Hayek στο The FatalConceit: Errors of Socialism, κανένας πανίσχυρος εγκέφαλος δεν μπορεί να σχεδιάσει ένα σύστημα απόλυτης κοινωνικής δικαιοσύνης και να ανατρέψει αιώνες ιστορικής εξέλιξης η κοινωνικού Δαρβινισμού. Τίποτα δεν μπορεί να ταυτοποιήσει τον κόσμο και να τον διαμορφώσει σύμφωνα με κάποιο ιδεατό σχήμα. Ο κόσμος γίνεται πολυεπίπεδος, αλλάζει, υιοθετεί διαφορετικά σχήματα και πορείες. Η πολυποικιλότητα είναι πλούτος. Πρέπει να την φροντίζουμε, κι όχι να την πολεμάμε. Ο καθένας πρέπει να έχει την ευκαιρία να δοκιμάσει τις ιδέες και την ικανότητά του. Κανείς δεν επιτρέπεται όμως να εγκαταλείπεται στην απόλυτη καταστροφή, αν αποτύχει.
Ο ρόλος του φωτισμένου ηγέτη για το καλό του λαού του πρέπει να είναι αυτός του παραδείγματος, της επιμονής και της υπομονής. Πρέπει αυτός να δείχνει τον δρόμο, να χαράσσει την πορεία και να μένει αταλάντευτος μέχρι το τέλος. «Ο πολιτικός ηγέτης οφείλει να περιγράφει με ζωηρά χρώματα το όραμά του για το μέλλον του λαού, να μεταφράζει μετά το όραμα αυτό σε πολιτικές ώστε να πεισθεί ο λαός να το ακολουθήσει και τελικά να τους εμπνεύσει, έτσι ώστε να συμβάλουν με την στήριξη και τις κινητοποιήσεις τους στην εφαρμογή τους» επισημαίνει ο Lee (σελ. 114). Ο ρόλος μιας κυβέρνησης είναι να παίρνει καθαρές αποφάσεις ώστε να υπάρχει σταθερότητα και σιγουριά στις υποθέσεις των πολιτών. Η Ανατολή, υποστηρίζει ο Lee, στηρίζεται στην αυτονομία και την υπευθυνότητα των πολιτών για τις συνέπειες των επιλογών τους. Στη Δύση σήμερα ισχύει το αντίστροφο. Οι κυβερνήσεις ζητούν λαϊκή εντολή για να λύσουν όλα τα κοινωνικά προβλήματα. Και οδηγούνται σε αδιέξοδα και καταστροφή.
Μια κυβέρνηση οφείλει να απεξαρτηθεί από την φοβία της κάλπης. Όταν κυριαρχεί το δέος της όποιας μελλοντικής εκλογικής αναμέτρησης η κυβέρνηση είναι ήδη παραδομένη πριν αρχίσει καν να κυβερνά. Δεν χρειάζεται να είναι μια ηγεσία δημοφιλής σε όλη την διάρκεια άσκησης της εξουσίας. Υπάρχουν ώρες, επιμένει ο Lee, που θα πρέπει να είναι απόλυτα αντιδημοφιλής. Αν στόχος είναι η δημοτικότητα, τότε η διακυβέρνηση θα είναι τραγικά αποτυχημένη. Όπως υποστήριξε σωστά ο Μακιαβέλι, μεταξύ του να είναι κάποιος αγαπητός η να τον φοβούνται η επιλογή του φόβου προσδίδει βαρύτητα και σεβασμό. Η άποψη του πλήθους για τον ηγέτη κατά καιρούς, είναι εντελώς αδιάφορη. Εφ όσον αυτός πιστεύει πως οι επιλογές του είναι σωστές αγωνίζεται με πάθος για την εφαρμογή τους. Και πιστεύει πως θα έλθει έγκαιρα η ώρα της δικαίωσης και της λαϊκής αναγνώρισης.
Το κενό που άφησε ο θάνατός του είναι δυσαναπλήρωτο. Όχι μόνο για την Ασία αλλά και για τον κόσμο όλο.”
Το οικονομικό θαύμα του Lee Kuan Yew
Όταν οι ιστορικοί θα ανατρέχουν στη σύγχρονη ανάκαμψη της Ασίας, θα εστιάζουν στη άνοδο των μεγαλύτερων οικονομιών της περιοχής: την Κίνα, την Ιαπωνία, την Ινδία. Αλλά αν όντως υπάρχει ο λεγόμενος «ασιατικός καπιταλισμός», τότε η σπίθα του, ο πιο έξυπνος υποστηρικτής του και το πιο αμφιλεγόμενο σύμβολό του ήταν ο ιδρυτής της μικρότερης χώρας της περιοχής: ο Lee Kuan Yew της Σιγκαπούρης, ο οποίος πέθανε τη Δευτέρα σε ηλικία 91 ετών.
Λίγοι θα μπορούσαν να αμφισβητήσουν πως αυτό που πέτυχε ο Lee στην πόλη-κράτος ήταν ένα οικονομικό θαύμα. Αυτή η επιτυχία, μαζί με τους σαφείς στόχους του και την ισχυρή προσωπικότητά του, επηρέασε την πορεία των γιγάντων της Ασίας.
Μεταξύ 1960 και 2011, το κατά κεφαλήν ακαθάριστο εγχώριο προϊόν της Σιγκαπούρης αυξήθηκε κατά περισσότερο από 100 φορές. Προσεγγίζει σήμερα τα 55.000 δολάρια. Η πόλη θεωρείται μια από τις πιο προηγμένες οικονομίες στον πλανήτη και πρόκειται για μια υπερφυσικά καθαρή και πράσινη όαση που φημίζεται για τους ισχυρούς θεσμούς και τις ορθάνοιχτες αγορές σε μια περιοχή εξακολουθεί να βαρύνεται με χρηματισμούς, ευνοιοκρατία και γραφειοκρατία.
Η μεγάλη διορατικότητα του Lee ήταν να αναγνωρίσει ότι η Σιγκαπούρη, μετά τον αποκλεισμό της από την Ομοσπονδία της Μαλαισίας το 1965, χρειαζόταν να κοιτάξει πέρα από την εχθρική -τότε- γειτονιά της και να εξάγει προϊόντα υψηλότερης τεχνολογίας στις προηγμένες οικονομίες της Δύσης και στην Ιαπωνία. Μαζί με τους άλλους λεγόμενους Ασιατικούς Τίγρεις, η Σιγκαπούρη εστίασε στα σωστά οικονομικά θεμελιώδη -ενθάρρυνση της αποταμίευσης και των επενδύσεων, διατήρηση του πληθωρισμού και των φόρων σε χαμηλό επίπεδο και σταθερό νόμισμα, αλλά και έμφαση στην υψηλής ποιότητας εκπαίδευση.
Έκτοτε αυτό έγινε μια αποδεκτή σοφία. Ωστόσο, ο Lee επέλεξε αυτό το δρόμο σε μια εποχή που τα Κομμουνιστικά κινήματα διατηρούσαν ισχυρή επιρροή σε όλη την Ασία. (Μία από τις πρώτες του ενέργειες ήταν να καταστείλει τους αριστερούς της ίδιας της Σιγκαπούρης, με τους οποίους είχε κάποτε συμμαχήσει). Η Κίνα παρέμενε στη δίνη των τρελών πειραμάτων του Μάο, ενώ η Ινδία του Nehru ήταν απασχολημένη με το να πολεμά την επιχειρηματικότητα και να αποκλείει τον εαυτό της από το εμπόριο. Ο Lee είδε την επιλογή του όχι ως ζήτημα ιδεολογίας -αγαπούσε να λέει ότι η μοναδική δοκιμή μιας ιδέας ήταν η εφαρμογή της- αλλά ως απλό πραγματισμό.
Ο Deng Xiaoping, ένας μεγάλος θαυμαστής του Lee, υιοθέτησε παρόμοια στάση όταν άρχισε να υλοποιεί μεταρρυθμίσεις αγοράς στην Κίνα. Αν μη τι άλλο, ο Lee θα πρέπει να τιμάται ως πηγή έμπνευσης της επανάστασης του Deng που έβγαλε εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους από τη φτώχεια και αποτέλεσε μία από τις μεγαλύτερες επεκτάσεις της οικονομικής ελευθερίας στην ανθρώπινη ιστορία.
Η πολιτική ελευθερία, κατά την άποψη του Lee, είχε την πολυτέλεια να περιμένει - και αυτό είναι το ανησυχητικό μέρος της κληρονομιάς του. Ο ισχυρισμός του ότι οι «ασιατικές αξίες» υπονόμευαν την εκπληκτική οικονομική ανάκαμψη της περιοχής είχε λιγότερο να κάνει με τα γεγονότα από ό,τι με τις δικές του πολιτικές πεποιθήσεις. Πίστευε ότι σε μια καλά οργανωμένη κοινωνία, οι ελίτ θα πρέπει να διοικούν και η μάζα να παραμένει πειθήνια.
Ο Lee έκανε περισσότερα από κάθε άλλον για να διαδώσει την ιδέα πως η δυτικού τύπου δημοκρατία δεν ανταποκρίνεται ικανοποιητικά στις αναπτυσσόμενες χώρες -ότι οι άλλες χώρες θα μπορούσαν να μιμηθούν την οικονομική επιτυχία της Σιγκαπούρης μόνο υπό την κηδεμονία ενός σοφού, ενίοτε κατασταλτικού, κράτους. Οι ιδέες του έχουν ενθαρρύνει ανελεύθερα καθεστώτα από την Κίνα έως τη Μιανμάρ, ένω έδωσαν λόγο σε ατίθασες δημοκρατίες όπως η Ινδία να αμφισβητούν τις ελευθερίες τους.
Ο ίδιος ο Lee ήταν αναμφίβολα πειστικός, αλλά τελικά οι θεωρίες του δεν είναι και τόσο. Οι αξίες του Κομφούκιου που εξηγούν δήθεν την άνοδο της Ανατολικής Ασίας επικράτησαν όταν η περιοχή αδράνησε από τη σύγκρουσή της με την αποικιοκρατία της Δύσης. Αυτές οι ίδιες αξίες -σκληρή δουλειά, λιτότητα, υιική ευσέβεια- έγιναν δεκτές στη Δύση πριν από τη δική της εκβιομηχάνιση.
Ο Lee αναγνώρισε από νωρίς ότι οι παραδοσιακές αξίες μπορεί να μην απαντούν στα ερωτήματα που τίθενται από την επιτυχία. «Ποιο είναι το επόμενο βήμα; Πώς σπεύδουμε να πάμε εκεί, όταν δεν ξέρουμε πού πηγαίνουμε;» ρώτησε έναν δημοσιογράφο πριν από 20 χρόνια.
Η Σιγκαπούρη που δημιούργησε ο Lee -ένα κράτος νταντά που συνεχίζει να περιορίζει την ελεύθερη έκφραση και να φέρνει τους πολιτικούς αντιπάλους σε μειονεκτική θέση- έχει μετά βίας αρχίσει να καταπιάνεται με αυτήν την πρόκληση. Οι προσπάθειες να ενσταλάξει τη δημιουργικότητα στα σχολεία και την κοινωνία ήταν δύσκαμπτες και αναποτελεσματικές. Η ανισότητα αυξάνεται, όπως και η δημόσια δυσαρέσκεια για το κυβερνών Λαϊκό Κόμμα Δράσης. Κέρδισε μόλις το 60% των ψήφων στις τελευταίες εκλογές –κακή επίδοση για τα δικά του πρότυπα.
Όπως η Σιγκαπούρη, έτσι και άλλες ασιατικές χώρες που κυριαρχούνται από ένα και μόνο κόμμα ή από το στρατό -η Κίνα, το Βιετνάμ, η Μαλαισία, η Ταϊλάνδη- αγωνίζονται για να προάγουν την καινοτομία και να υιοθετήσουν πιο πολιτικά μοντέλα ανάπτυξης. Ο Lee πέτυχε πράγματι ένα θαύμα και έπαιξε σημαντικό ρόλο στην απελευθέρωση της κολοσσιαίας οικονομικής δυναμικής της περιοχής. Δεν υποβαθμίζει κανείς αυτό το επίτευγμα αν πει ότι το επόμενο στάδιο του ταξιδιού της Ασίας χρειάζεται φρέσκια έμπνευση.
