“Στις 15 Ιανουαρίου 1822 ψηφίστηκε από την Πρώτη Εθνοσυνέλευση στην Επίδαυρο η περίφημη «Διακήρυξις της Ανεξαρτησίας της Ελλάδος». Πρόκειται για ένα συγκλονιστικό κείμενο που διαπνέεται από τα δημοκρατικά και φιλελεύθερα ιδεώδη της αμερικανικής και της γαλλικής επανάστασης.
Αναπληρωτής καθηγητής
Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών
στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
Γράφτηκε κυρίως από μία ομάδα τεσσάρων φιλελεύθερων διανοούμενων και πολιτικών. Από τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, τον σημαντικότερο φορέα των φιλελεύθερων ιδεών κατά τη διάρκεια της ελληνικής επανάστασης και πρώτο Έλληνα πρωθυπουργό, τον Αναστάσιο Πολυζωίδη, τον σημαντικότερο Έλληνα γνήσιο φιλελεύθερο διανοούμενο της περιόδου (και στενό συνεργάτη του Μαυροκορδάτου), τον ιδιόρρυθμο Θεόδωρο Νέγρη και τον Vincenzo Gallina, έναν καρμπονάρο, φιλελεύθερο νομικό, «επαγγελματία» επαναστάτη, που βρέθηκε στην Ελλάδα την κατάλληλη στιγμή. Έχει επίσης διατυπωθεί και η (αρκετά βάσιμη) υπόθεση ότι ειδικά στη διακήρυξη έβαλε το χέρι του και ο Ιωάννης Καποδίστριας.
Ο 19χρονος Πολυζωίδης όμως ήταν αυτός που επηρέασε καταλυτικά το τελικό κείμενο. Δεν είναι τυχαίο ότι η Ελληνική Διακήρυξη μοιάζει τόσο πολύ με την Αμερικανική της 4ης Ιουλίου 1776. Ο Πολυζωίδης γνώριζε πολύ καλά την Αμερικανική όπως αποδεικνύεται από τη μετάφρασή της που είχε ετοιμάσει και δημοσίευσε δύο χρόνια αργότερα (το 1824) στο Μεσολόγγι. Την συμπεριέλαβε σε έναν τόμο που περιείχε μεταξύ των άλλων αναλυτικές παρουσιάσεις των βρετανικών και αμερικανικών συνταγματικών θεσμών. Η έκδοση αυτή είχε σκοπό να επηρεάσει την κατάρτιση του τελικού ελληνικού συντάγματος - και πράγματι επηρέασε το τρίτο επαναστατικό σύνταγμα της Τροιζήνας, το πλέον φιλελεύθερο και δημοκρατικό σύνταγμα της εποχής του.
Δεν θα πρέπει όμως να ξεχάσουμε και τους υπόλοιπους νέους φιλελεύθερους εκσυγχρονιστές που θα αποτελέσουν τον κύκλο του 30χρονου Μαυροκορδάτου: ο Χριστόδουλος Κλωνάρης (33 ετών), ο Γεώργιος Πραΐδης (30), ο Γεώργιος Γλαράκης (32), ο Θεόκλητος Φαρμακίδης (37), ο Γεώργιος Ψύλλας (27) και βέβαια ο 33χρονος Σπυρίδων Τρικούπης (που θα παντρευτεί την αδελφή του Μαυροκορδάτου, Αικατερίνη, και θα αποκτήσουν μαζί 4 παιδιά, μεταξύ των οποίων και τον Χαρίλαο, τον σημαντικότερο έλληνα εκσυγχρονιστή πολιτικό του 19ου αιώνα).
Πώς αυτοί οι «δυτικότροποι διανοούμενοι» κατορθώνουν να ασκήσουν «δυσανάλογη επιρροή» και να εξασφαλίσουν ότι «το κυοφορούμενο κράτος θα ήταν εξοπλισμένο με τα χαρακτηριστικά του φιλελεύθερου συνταγματικού πολιτεύματος»; (όπως χαρακτηριστικά γράφει το 2002 ο Richard Clogg, Καθηγητής της Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης). Σύμφωνα με τους συναδέλφους Φιλήμωνα Παιονίδη (ΑΠΘ) και Ελπίδα Βόγλη (ΔΠΘ): «Η δραστηριοποίησή τους στον ελληνικό χώρο συνέβαλε στη μετατροπή του ελληνικού Αγώνα από περιφερειακό ζήτημα, το οποίο αφορούσε σχεδόν αποκλειστικά τον σουλτάνο, σε ευρωπαϊκό επαναστατικό κίνημα οργανωμένο στη βάση των δικαιωμάτων των εθνών για αυτονομία και ελευθερία.» (2011)
Έχουν γραφεί πάρα πολλά για το θέμα. Αν θέλει κάποια/ος να εμβαθύνει περισσότερο θα πρέπει να ξεκινήσει απαραιτήτως από το τρίτο κεφάλαιο του πολύτιμου βιβλίου του Νικηφόρου Διαμαντούρου «Οι Απαρχές της Συγκρότησης Σύγχρονου Κράτους στην Ελλάδα, 1821-1828» (ΜΙΕΤ, 2006) που βασίζεται βέβαια στην περίφημη διδακτορική διατριβή του στο Πανεπιστήμιο Columbia (1972). Ο Διαμαντούρος δίνει μια ενδιαφέρουσα απάντηση. Τα κατάφεραν γιατί ακολούθησαν «ταυτόχρονα μια πολιτική στραμμένη προς την ενίσχυση της θέσης τους μέσω της εκμετάλλευσης του εγχώριου συστήματος πελατειακών σχέσεων και συμμαχιών, και μια άλλη που πρόσβλεπε στην Ευρώπη, στην οποία ήθελαν να ανήκει η Ελλάδα και από την οποία ήξεραν ότι εξαρτιόταν η τελική ευόδωση των προσπαθειών τους.» Αυτό βέβαια ήταν το πολιτικό σχέδιο του δαιμόνιου Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου.
Οι φιλελεύθεροι εκσυγχρονιστές κατορθώνουν να επικρατήσουν πλήρως σε θεσμικό επίπεδο. Τα τρία Συντάγματα που ψηφίστηκαν στη διάρκεια της Επανάστασης διαπνέονταν από αυτά τα ιδεώδη. Το τρίτο εξ αυτών, το «Πολιτικόν Σύνταγμα της Ελλάδος» που ψηφίζεται στην Τροιζήνα την πρωτομαγιά του 1827 «υπερέβαινε όλα τα ευρωπαϊκά Συντάγματα της εποχής του ως προς την εφαρμογή των δημοκρατικών και φιλελεύθερων ιδεωδών» σύμφωνα με τον κορυφαίο Έλληνα συνταγματολόγο Αριστόβουλο Μάνεση.
Πολιτικά όμως θα αποτύχουν, τουλάχιστον προσωρινά. Όπως γράφει ο συνάδελφος στο Τμήμα Οικονομικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών, Κώστας Κωστής, στο συναρπαστικό πρόσφατο βιβλίο του («Τα κακομαθημένα παιδιά της ιστορίας», 2013): «[σ]την πραγματικότητα βεβαίως, ο φιλελευθερισμός ελάχιστο νόημα είχε για την πολιτική πραγματικότητα στην οποία ζούσαν οι Έλληνες στα χρόνια του Αγώνα. Απευθυνόταν κυρίως στους Δυτικοευρωπαίους, ενώ μέσα στη χώρα εξέφραζε απλώς την πολυδιάσπαση της κεντρικής εξουσίας και την αδυναμία να συγκροτηθεί μια ισχυρή κεντρική διοίκηση.»
Ο Ιωάννης Καποδίστριας θα πει το ίδιο κάπως πιο γλαφυρά: τα πρώτα δημοκρατικά και φιλελεύθερα συντάγματα αποτελούν γι’ αυτόν «ξυράφι στα χέρια μικρού παιδιού». Ο Καποδίστριας φτάνει τον Ιανουάριο του 1828 στην Αίγινα ενώ έχει αποδεχτεί ήδη από τον Αύγουστο του 1827 τη θέση του Κυβερνήτη. Καθώς λοιπόν θεωρεί ιδιαίτερα επικίνδυνο ξυράφι το Σύνταγμα της Τροιζήνας, το αναστέλλει και κηρύσσει ουσιαστικά δικτατορία καθώς συγκεντρώνει όλη την εξουσία στα χέρια του. Αυτό είναι το τέλος της Πρώτης Ελληνικής Δημοκρατίας.
Για τη συνταγματική ιστορία της περιόδου (και όχι μόνο) δεν υπάρχει τίποτα καλύτερο να διαβάσετε από το μνημειώδες έργο του Νίκου Αλιβιζάτου «Το Σύνταγμα και οι Εχθροί του» (2011).
Με τη δραστηριότητα αυτής της πρώτης ομάδας φιλελεύθερων διανοούμενων και πολιτικών που επηρέασαν καταλυτικά τη φυσιογνωμία του νέου ελληνικού κράτους άρχισα να ασχολούμαι κι εγώ ερευνητικά, σχετικά πρόσφατα. Ελπίζω να έχω κάτι έτοιμο προς δημοσίευση μέσα στο 2016.
Ας επιστρέψουμε σ’ αυτό το τόσο σημαντικό για τη ιστορία μας κείμενο, την Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας, που δυστυχώς δεν είναι τόσο διαδεδομένο όσο θα έπρεπε - και θα περίμενε κανείς. Θα το βρείτε αποσπασματικά και με πολλά λάθη στο διαδίκτυο. Υπάρχει μεν ολόκληρο στη Βικιθήκη αλλά κι εκεί με αρκετά λαθάκια. Αποφάσισα να το αναρτήσω εδώ, προσπάθησα να το διορθώσω όπου μπορούσα, έχοντας μπροστά μου μια φωτοτυπική αναπαραγωγή της πρώτης έκδοσης του κειμένου (οποιαδήποτε επιπλέον διόρθωση θα εκτιμηθεί ιδιαίτερα). Υπογράμμισα τις σημαντικότερες, για μένα, φράσεις. Είναι οι φράσεις με τις οποίες οι Έλληνες επαναστάτες δηλώνουν σαφώς την υιοθέτηση των δημοκρατικών και φιλελεύθερων ιδεών, τη θέλησή τους να ανήκουν στον Δυτικό πολιτισμό και τη διάθεσή τους να θεμελιώσουν ένα Κράτος Δικαίου. Είναι επιπλέον οι φράσεις με άμεσες αναφορές στον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, στις θεωρίες κοινωνικού συμβολαίου και φυσικών δικαιωμάτων.
Θα το βρείτε εδώ:
http://www.self-ownership.org/2014/03/blog-post.html
Διαβάστε το οπωσδήποτε! Στο τέλος του κειμένου έχω ανεβάσει και την πρώτη έκδοση του κειμένου της Διακήρυξης αλλά και του Συντάγματος της Επιδαύρου ("Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος"). Μπορείτε να το κατεβάσετε σε PDF.”
Το έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη, «Η Ελλάς Ευγνωμονούσα» (1858) εκτίθεται σήμερα στην Εθνική Πινακοθήκη.
Αναπληρωτής καθηγητής
Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών
στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
