Παύλος Καλλιγάς, ένας «φιλελεύθερος νομομαθής»
“Η σημερινή ιστορία συνδέει την Επανάσταση του 1821 και τον φιλελευθερισμό με το δίκαιο και τα οικονομικά. Είναι μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ιστορία για την οποία γνώριζα μέχρι πρόσφατα ελάχιστα.
Αναπληρωτής καθηγητής
Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών
στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
Καταρχήν ας ξεκινήσουμε με ένα ερώτημα:
Πώς το ελληνικό ιδιωτικό δίκαιο επηρεάστηκε τελικά σχεδόν αποκλειστικά από το γερμανικό ενώ οι επαναστατικές κυβερνήσεις αλλά και οι Βαυαροί αργότερα προτιμούσαν σαφώς το γαλλικό; Ποιος ήταν ο μεγάλος φιλελεύθερος νομικός, πολιτικός και συγγραφέας που κατόρθωσε να αλλάξει την πορεία του ελληνικού δικαίου αλλά και της ελληνικής νομικής επιστήμης; Και τα οικονομικά πώς συνδέονται μ’ αυτήν την ιστορία;
Πριν απαντήσω, μικρή παρέκβαση: Πάντα είχα και συνεχίζω να έχω μεγάλο ενδιαφέρον για την ιστορία γενικά και την ιστορία του δικαίου ειδικότερα. Την τελευταία την σπούδασα σε μεταπτυχιακό επίπεδο για δύο χρόνια. Από τα χρόνια των μεταπτυχιακών σπουδών μου υπάρχουν δύο καλούτσικες εργασίες που κάποια στιγμή θα τις αναρτήσω γιατί η μία τουλάχιστον έχει κάποιο ευρύτερο ενδιαφέρον («Το θεσμικό πλαίσιο για την προστασία του πολιτεύματος στην Αρχαία Αθήνα»).
Όμως μετά την έναρξη της ακαδημαϊκής μου καριέρας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών δημοσίευσα μόνο 4 εργασίες που είχαν θέμα λίγο-πολύ σχετικό με την ιστορία του δικαίου, όλες σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά. [Οι δημοσιεύσεις μου επικεντρώνονται βλέπετε στα κύρια ερευνητικά μου ενδιαφέροντα που είναι άλλα (οικονομικά & φιλοσοφία του δικαίου, πολιτική φιλοσοφία, φιλοσοφία κοινωνικών επιστημών)].
Από αυτές τις τέσσερεις δημοσιεύσεις η μία απαντά στο ερώτημα που έθεσα στην αρχή. Θυμάμαι ότι όταν την έγραφα το απολάμβανα απίστευτα. Επειδή αυτή η συγκεκριμένη δημοσίευση αναφέρεται στην ιστορία του δικαίου της νεώτερης Ελλάδας είχε βέβαια περιορισμένη απήχηση αν και πήρε αρκετές αναφορές και προστέθηκε και σε αρκετά syllabi συγκριτικού δικαίου (μεταξύ των άλλων στο Πανεπιστήμιο του Chicago και στο Harvard).
Έχουν περάσει 13 χρόνια από τότε που την έγραψα και την είχα σχεδόν ξεχάσει μέχρι που την ξετρύπωσε ο γνωστός βρετανός αρθρογράφος της “Daily Telegraph” Ambrose Evans-Pritchard πριν από 20 περίπου ημέρες. Νομίζω ότι αυτό που του έκανε μεγαλύτερη εντύπωση είναι η μεγάλη επιρροή που άσκησε και ασκεί η γερμανική νομική επιστήμη στην ελληνική. Οι αναφορές στη σημερινή πολιτική συγκυρία είναι αναπόφευκτες.
Ο τίτλος της εργασίας μου είναι: “The Short-lived Influence of the Napoleonic Civil Code in 19th Century Greece”. Μπορείτε να διαβάσετε την περίληψή της (abstract) αλλά και να την κατεβάσετε δωρεάν από εδώ:
Ο άνθρωπος που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην στροφή της ελληνικής νομικής επιστήμης προς το γερμανικό δίκαιο (όπως θα δείτε στο άρθρο μου παραπάνω) ήταν ο Παύλος Καλλιγάς (1814-1896). Ο Καλλιγάς γεννήθηκε στη Σμύρνη και μεγάλωσε στην Τεργέστη όπου κατέφυγε η οικογένειά για να γλυτώσει από τις σφαγές του 1821, σπούδασε στη Βενετία, στη Γενεύη, στο Βερολίνο και στο Μόναχο πριν λάβει το διδακτορικό του από το πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης υπό τον μεγάλο γερμανό νομικό Friedrich Carl von Savigny. Το 1838, σε ηλικία 24 ετών, εξελέγη υφηγητής του «Φυσικού Δικαίου» (!) στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ως εκπρόσωπος του Πανεπιστημίου Αθηνών συμμετείχε στην Εθνοσυνέλευση του 1843 που κατάρτισε το Σύνταγμα του 1844. Αργότερα έγινε επίτιμος καθηγητής του ρωμαϊκού δικαίου αλλά απολύθηκε μετά από παρέμβαση του Ιωάννη Κωλέττη επειδή δεν συμμορφώνονταν στις υποδείξεις του τελευταίου.
Στράφηκε τότε στον δικαστικό κλάδο και υπηρέτησε από το 1851 έως το 1854 ως αντιεισαγγελέας του Αρείου Πάγου. Επανήλθε στο Πανεπιστήμιο ως τακτικός καθηγητής της Νομικής Σχολής το 1862, υπηρέτησε ως κοσμήτορας τέσσερις φορές, εξελέγη τελικά και Πρύτανης (1869-70). Παραιτήθηκε από το Πανεπιστήμιο το 1879 για να ασχοληθεί περισσότερο με την πολιτική (με το κόμμα του Χαρίλαου Τρικούπη) αλλά και με τα οικονομικά που τον γοήτευαν, όσο περνούσε ο καιρός και περισσότερο.
Συμμετείχε ενεργά στην Εθνοσυνέλευση που κατάρτισε το σύνταγμα του 1864 ενώ εξελέγη 3 φορές και βουλευτής Αττικής (το 1883 και Πρόεδρος της Βουλής). Υπηρέτησε πολλές φορές ως υπουργός (Εξωτερικών, Οικονομικών, Δικαιοσύνης, Παιδείας,) σε αρκετές κυβερνήσεις (από τον Μαυροκορδάτο και τον Κουμουνδούρο μέχρι τον Χ. Τρικούπη του οποίου υπήρξε στενός συνεργάτης αν και στο τέλος συγκρούστηκαν).
Φυσικά ήταν ένας από τους μεγαλύτερους δικηγόρους της εποχής και νομικός σύμβουλος της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος. Το 1890 διορίστηκε Διοικητής της Εθνικής Τράπεζας, θέση που διατήρησε μέχρι το θάνατό του. Ήταν αυστηρός με τα δημόσια οικονομικά και προσπαθούσε να καταπολεμήσει με κάθε τρόπο την σπατάλη. Τον είχαν ονομάσει «ο κέρβερος του δημοσίου χρήματος».
Ο τάφος του βρίσκεται στο Πρώτο Νεκροταφείο. Απόγονοί του είναι ο καλός συνάδελφός μου στο ΜΙΘΕ, καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας, Παύλος Καλλιγάς και ο πολιτικός Παύλος Γερουλάνος.
Έγραψε βέβαια πάρα πολλά. Οι σημαντικότερες μελέτες του είναι επιστημονικές, όχι μόνο νομικές αλλά και ιστορικές. Το σημαντικότερο νομικό έργο του («Σύστημα Ρωμαϊκού Δικαίου καθά εν Ελλάδι Πολιτεύεται») πρωτοεκδόθηκε το 1848. Ακολουθούν πολλές εκδόσεις. Δυστυχώς δεν μπόρεσα να βρω online όλους τους τόμους μαζεμένους αλλά θα βρείτε αρκετούς, διαφόρων εκδόσεων, με μια καλή έρευνα. Τα έργα του γίνονται όχι απλώς ανάρπαστα, αλλά αποτελούν σχεδόν πηγή δικαίου για τους Έλληνες νομικούς (δείτε περισσότερα στο άρθρο μου).
Έγραψε όμως και ένα αρκετά καλό και πολύ ενδιαφέρον μυθιστόρημα που θεωρείται μέχρι σήμερα ένα από τα σημαντικότερα ελληνικά μυθιστορήματα του 19ου αιώνα: το «Θάνος Βλέκας» (1855). Δεν νομίζω να υπάρχει άλλο μυθιστόρημα που να μας φέρνει τόσο κοντά στον κόσμο της μετεπαναστατικής Ελλάδας. Για πολλούς (όπως τον Μανόλη Αναγνωστάκη) μ’ αυτό το έργο ξεκινά η πεζογραφική μας παράδοση. Όπως σημειώνει πολύ εύστοχα ο Ν.Ε, Καραπιδάκης: «Το μυθιστόρημά του είχε τη φιλοδοξία να αναδείξει το παλιό καθεστώς όπως το είχε κάνει ο Μαντζόνι στους «Αρραβωνιασμένους» (ο Καραπιδάκης εννοεί το “I Promessi Sposi” (1827) του Alessandro Manzoni).
Ο λόγος που αυτό το μυθιστόρημα είναι σημαντικό δεν είναι τόσο η λογοτεχνική του αξία (ο Καλλιγάς δεν ήταν φανατικός αναγνώστης λογοτεχνικών κειμένων) όσο ο ρεαλισμός του. «Το θέμα δεν είναι παρμένο από το ηρωποιημένο ιστορικό παρελθόν, αλλά από τη σύγχρονη πραγματικότητα, από την αθλιότητα του νεαρού ελληνικού βασιλείου που το βασάνιζαν η κακοδιοίκηση και η ληστοκρατία. Κανένα ρομαντικό ψιμμύθιο δεν αλλοιώνει τη ζοφερότητα της εικόνας που δίνεται με ρεαλισμό και με συγκλονιστική ειρωνεία που φτάνει ως το σαρκασμό» γράφει ο Λίνος Πολίτης.
Θα το βρείτε εδώ:
Όταν έγραφα το άρθρο μου το 2002 δεν ήξερα πολλά για τον Παύλο Καλλιγά. Γνώριζα κυρίως το επιστημονικό του έργο και την πολιτική του καριέρα και είχα διαβάσει αποσπάσματα του μυθιστορήματός του σε κάποιο ανθολόγιο.
Σχετικά πρόσφατα έμαθα γι’ αυτόν πληροφορίες που με εντυπωσίασαν και με συγκίνησαν πολύ. Οι φοιτήτριες και οι φοιτητές μου θα καταλάβουν γιατί:
Ο Καλλιγάς ήταν φιλελεύθερος και ευρωπαϊστής. Ασκούσε συχνά πολύ σκληρή κριτική στον συνάδελφό του Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο για τον τρόπο που ο τελευταίος προσπαθούσε να αναδείξει τον ρόλο του Βυζαντίου στην ελληνική ιστορία. Ο Καλλιγάς ήταν τέκνο του διαφωτισμού, αντικληρικαλιστής, υπερασπιστής των δικαιωμάτων και της ανεξιθρησκείας, ένας γνήσιος φιλελεύθερος διανοούμενος. Τα μαθήματά του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών χαρακτηρίζονταν «επιστημονικά συλλαλητήρια» καθώς τα παρακολουθούσαν όχι μόνο φοιτητές αλλά και ώριμοι επιστήμονες (όχι μόνο δικηγόροι).
Καθώς όμως μεγάλωνε αρχίζει να ενδιαφέρεται όλο και περισσότερο για τον οικονομικό φιλελευθερισμό και τη σημασία της οικονομικής ελευθερίας για την ανάπτυξη της Ελλάδας. Έτσι μετατρέπεται σιγά-σιγά σχεδόν σε οικονομολόγο ενώ θεωρεί ότι η σημαντικότερη αποστολή του είναι η διάδοση των ιδεών του φιλελευθερισμού στην Ελλάδα. Είναι συγκλονιστικό για μένα να διαβάζω τα κείμενά του γραμμένα εδώ και 150 χρόνια.
Διαβάστε πόσο προφητικός ακούγεται το 1866: «Αν δεν ανορθώσωμεν την δημοσίαν πίστιν, ουδέ δυνάμεθα να ελπίζωμεν εκ της κοινής γνώμης του ευρωπαϊκού κόσμου και ουδαμού θέλομεν εύρει συνηγόρους του Ελληνισμού. Όστις διώκει τον σκοπόν άνευ των μέσων, είναι αυτόχρημα φαντασιοκόπος. Ή δεν πρέπει να εμβάλληται το Έθνος εις κινδύνους ή εμβαλλόμενον απαράσκευον ωθείται εις προφανή όλεθρον.» (εφ. Παλιγγενεσία, 27/10/1866).
Πλέον γνωρίζουμε πολλά για τον Παύλο Καλλιγά εξαιτίας του μνημειώδους έργου της γαλλίδας ελληνίστριας Marie-Paule Μasson-Vincourt η οποία έχει γράψει μια εξαιρετική ογκώδη μονογραφία 700 σχεδόν σελίδων για τον Παύλο Καλλιγά με τίτλο “Paul Calligas (1814-1896) et la Fondation de l’ Etat Grec” (1997). Πρόκειται ουσιαστικά για τη διδακτορική της διατριβή στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης που επέβλεψε ο μεγάλος Κ.Θ. Δημαράς και ξεκίνησε τη συγγραφή της το 1978 για να την ολοκληρώσει μετά από εννιά χρόνια εντατικής έρευνας! H Marie-Paule Μasson-Vincourt είναι σήμερα ομότιμη καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Montpellier III και ιδρύτρια του Κέντρου Νεοελληνικών Σπουδών εκεί. Το 1996-7 εξέδωσε στα γαλλικά τέσσερα βιβλία του Καλλιγά με δικά της κριτικά σχόλια.
Είμαστε πολύ τυχεροί γιατί το βιβλίο της έχει μεταφραστεί πρόσφατα (2009) στα ελληνικά με τίτλο «Ο Παύλος Καλλιγάς (1814 - 1896) και η Ίδρυση του Ελληνικού Κράτους» (μτφ. Άρης Αλεξάκης, Αγγελική Παπαδοπούλου & Κώστας Τσινάρης) από το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης. Είναι ογκώδες (865 σελ.), ακόμα και η μετάφρασή του ήταν μια περιπέτεια (απεβίωσαν και οι τρεις μεταφραστές, ο ένας μετά τον άλλον, χωρίς να προλάβουν να δουν το τελικό αποτέλεσμα).
Γιατί ασχολήθηκε η Μasson-Vincourt με έναν έλληνα «φιλελεύθερο νομομαθή¬» όπως τον χαρακτηρίζει;
Απαντά η ίδια στον πρόλογο της ελληνικής έκδοσης:
«Εύχομαι ο έλληνας αναγνώστης να συγχωρέσει σε μια Γαλλίδα, που από την πιο τρυφερή της νεότητα μελετάει με πάθος τις περιπέτειες του Ελληνισμού, την τόλμη της να αγγίξει έναν συγγραφέα του οποίου το έργο έχει μείνει ως τώρα απρόσιτο και αναξιοποίητο και την προσπάθειά της να προσεγγίσει το δύσκολο θέμα της ελληνικής ταυτότητας.»
Εμείς πάντως της χρωστάμε μεγάλη ευγνωμοσύνη. Στον Παύλο Καλλιγά πρόκειται να επανέλθω πολλές φορές στο μέλλον.”
Αναπληρωτής καθηγητής
Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών
στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
Η προσωπογραφία του Παύλου Καλλιγά που βλέπετε είναι
έργο του Νικηφόρου Λύτρα
και ανήκει στη συλλογή της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος