“Τα σύμβολα που υπάρχουν κατά μήκος του ταφικού μνημείου της Αμφίπολης είναι πολλά, και σε πολλές περιπτώσεις συνδυάζουν τον κόσμο των ζωντανών, με τον Άδη, τους ουράνιους θεούς και τη λατρεία τους.
Μετά και τη δημοσίευση των πρώτων εικόνων – γιατί όπως φαίνεται έπονται και άλλες – των λεγόμενων «επιστυλίων» του μεγάλου τύμβου στην Αμφίπολη ενδυναμώνεται η άποψη πως πρόκειται για ένα μοναδικό μνημείο γεμάτο συμβολισμούς. Αυτό προκύπτει, κυρίως, από τα αρχιτεκτονικά μεγαλουργήματα που βγήκαν στο φως αλλά και από το συμβολισμό που αυτά είχαν την εποχή της κατασκευής του μνημείου, κάτι που φυσικά δηλώνει πως δεν τοποθετήθηκαν τυχαία εκεί.
Παραμένει βέβαια η απορία για τυχόν άλλα κινητά ευρήματα που βρέθηκαν και δεν ανακοινώθηκαν ακόμη, ούτε δόθηκε κάποια φωτογραφία τους στη δημοσιότητα, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει ακόμη σαφής εικόνα για το μεγάλο αυτό ταφικό μνημείο.
Οι συμβολισμοί αυτοί λοιπόν δημιουργούν πολλούς προβληματισμούς. Προβληματισμούς για την ερμηνεία όλων όσων βγήκαν στο φως, και κυρίως για την καλύτερη κατανόηση της κατασκευής του μνημείου και, γιατί όχι, της ταυτότητας του νεκρού. Γιατί το μόνο σίγουρο είναι ότι όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι τυχαία τοποθετημένα. Έχουν μια σειρά, αρχή, μέση και τέλος.
Οι τρεις θάλαμοι
Σίγουρα ισχυρό στοιχείο σε αυτό το γεμάτο συμβολισμούς μνημείο φαίνεται να είναι ο αριθμός των θαλάμων – χώρων του. Είναι τρεις: ο χώρος πίσω από τις σφίγγες μέχρι τις «Καρυάτιδες», ο χώρος πίσω από τις «Καρυάτιδες» και μέχρι την ταφική πύλη, και ο χώρος πίσω από την ταφική πύλη, δηλαδή ο κυρίως τάφος.
Γενικότερα για τους αριθμούς, οι αρχαίοι Έλληνες, σύμφωνα με τον Πυθαγόρα, πίστευαν ότι «το κάθε τι διατίθεται σύμφωνα με τους αριθμούς», ενώ σύμφωνα με τον Πλούταρχο, θυσίες προς τους ουράνιους θεούς θα έπρεπε να γίνονται με έναν μονό αριθμό και στους γήινους με έναν ζυγό. Επίσης πίστευαν ότι ο αριθμός αποτελεί θεμελιώδη αρχή του σύμπαντος σε αρμονία με τις πλαστικές τέχνες και σε ρυθμό με τη μουσική και την ποίηση. Όσον αφορά τον αριθμό τρία, που είναι και ο αριθμός των θαλάμων, αυτός θεωρείται ο αριθμός του συνόλου, αφού σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, δάσκαλο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, περιέχει μια αρχή, μέση και τέλος, ενώ υπάρχει και η τριμερής φύση του κόσμου αλλά και του ανθρώπου, σαν σώμα, ψυχή και πνεύμα, γέννηση, ζωή και θάνατος. Το τρία για τους αρχαίους Έλληνες συμβολίζει τη βεβαιότητα, τη δύναμη και την τελείωση, ενώ τέλος στα Ορφικά Μυστήρια που τελούνταν και στο Παγγαίο συμβόλιζε την τριάδα ύπαρξη, ζωή, διάνοια.
Τρία βασικά αρχιτεκτονικά στοιχεία
Εκεί που θα μπορούσε να σταθεί κανείς είναι τα τρία βασικά αρχιτεκτονικά στοιχεία του ταφικού αυτού μνημείου, που έχουν μαγέψει όλους όσους τα αντίκρισαν σε όλη τη γη, τις Σφίγγες στην είσοδο, τις «Καρυάτιδες», και το μοναδικό ψηφιδωτό της αρπαγής της Περσεφόνης.
Προβληματισμό προκαλεί ακόμη και η θέση στην οποία τοποθετήθηκαν τα στοιχεία αυτά της αρχιτεκτονικής του μνημείου. Οι Σφίγγες βρίσκονται στην είσοδο, στο ξεκίνημα, ακολουθούν οι «Καρυάτιδες» στο μέσο και η πορεία ολοκληρώνεται στο ψηφιδωτό. Από το χώρο του μύθου, των μυθικών όντων και των θεών, δηλαδή τις Σφίγγες, κάποιος που ακολουθεί την πορεία του μνημείου φτάνει στον άνθρωπο, στον θνητό, και στη λατρεία, δηλαδή τις «Καρυάτιδες» και καταλήγει στον κάτω κόσμο, στο θάνατο, που απεικονίζεται από το ψηφιδωτό του Άδη. Επίσης παραμένει άγνωστο το πόσο τυχαία οι Σφίγγες τοποθετήθηκαν πάνω από την είσοδο, ψηλότερα από τους ανθρώπους που εισέρχονται στο μνημείο, και φαντάζουν απόμακρες. Ακολουθούν οι Καρυάτιδες, που πατούν σε βάθρα στο μέσο του ύψους του μνημείου, και την ανθρώπινη φύση των οποίων μπορούν να δουν οι άνθρωποι. Τέλος είναι ο θάνατος, το ψηφιδωτό της αρπαγής της Περσεφόνης από τον Άδη, που την οδηγεί στον κάτω κόσμο, το οποίο βρίσκεται στο έδαφος, κάτω από τα πόδια των ανθρώπων, που πίστευαν ότι εκεί βρίσκεται ο κάτω κόσμος. Με λίγα λόγια λοιπόν έχουμε ένα ταξίδι από τον ουρανό, τον κόσμο των θεών και του μυθικού (πάνω από τα κεφάλια των ανθρώπων), στη γη, στη θνητότητα (σε επαφή με τη γη που πατούν οι άνθρωποι) και από εκεί στον Άδη, στο θάνατο (κάτω από τα πόδια των ανθρώπων, ως δάπεδο).
Ο συμβολισμός των μορφών
Ωστόσο για τους αρχαίους Έλληνες όλες οι μορφές που περιλαμβάνονται στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό αυτού του μνημείου έκρυβαν κάποιο συμβολισμό, και είναι σίγουρο πως οι κατασκευαστές της εποχής δεν θα αψηφούσαν αυτούς τους συμβολισμούς στην τοποθέτηση αυτών των μορφών.
Στην είσοδο λοιπόν του μνημείου συναντούμε τις Σφίγγες, που για τους αρχαίους Έλληνες συμβόλιζαν τη δύναμη, τη σοφία και το βασιλικό μεγαλείο. Σύμφωνα με το Λεξικό των Συμβόλων του Τζ. Κούπερ, η σφίγγα για τους αρχαίους Έλληνες αντιπροσωπεύει και τη της ένωση της φυσικής και νοητικής δύναμης, το πνεύμα και τη σωματική δύναμη. Αξίζει να σημειωθεί ότι η σφίγγα είναι και το σύμβολο του θεού του ανατέλλοντος ηλίου των Αιγυπτίων, του Ρα (Ο Μέγας Αλέξανδρος είχε αναγνωριστεί ως γιός του Άμμωνος Ρα, από τους ιερείς του στην Αίγυπτο).
Όσον αφορά τις Καρυάτιδες, σύμφωνα με την Εγκυκλοπαίδεια του Ελευθερουδάκη, πήραν το όνομά τους από τους λατρευτικούς χορούς προς τιμήν της Αρτέμιδος, τους οποίους χόρευαν παρθένες του χωριού Καρυές. Πρέπει να σημειωθεί πως η λατρεία της Ταυροπόλου Αρτέμιδος ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη στην αρχαία Αμφίπολη, ενώ και ο ίδιος ο Μέγας Αλέξανδρος της προσέφερε θυσία. Μια άλλη άποψη, την οποία εξέφρασε ο αρχαιολόγος Άντριου Τσάνγκ, είναι ότι δεν πρόκειται για Καρυάτιδες αλλά για ιέρειες – ακολούθους του Διονύσου, που στη Μακεδονία ονομάζονταν Κλώδωνες ή Μιμμαλόνες και είχαν άμεση σχέση με τα μυστήρια που τελούνταν στο Παγγαίο. Αυτές περιγράφονται και το Βίο του Αλεξάνδρου, του Πλούταρχου. Μάλιστα άγαλμα Κλώδωνα που προστάτευε ιερό χώρο, και που μοιάζει πάρα πολύ με τα αγάλματα της Αμφίπολης, υπάρχει και στο αρχαιολογικό μουσείο της Άγκυρας.
Φτάνοντας στο τρίτο αρχιτεκτονικό στοιχείο του τάφου, το ψηφιδωτό, παρουσιάζεται καθαρά το ταξίδι στον κάτω κόσμο, στον Άδη. Η πορεία του οδηγού Ερμή και του άρματος του Άδη είναι προς τα δυτικά, στη δύση, δηλαδή το τέλος της μέρας ή της ζωής. Στο ψηφιδωτό, η Περσεφόνη, που σε αντίθεση με άλλες ανάλογες παραστάσεις της αρπαγής (π.χ. στις Αιγές) δεν δείχνει τρομαγμένη, βλέπει προς την ανατολή που αφήνει πίσω της, και υψώνει το χέρι της σαν να αποχαιρετά. Επίσης, σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Ευάγγελο Μπεξή, η κόκκινη ζώνη που φέρει στη μέση της, σύμφωνα με τις πηγές, ήταν χαρακτηριστικό γνώρισμα όσων μυούνταν στα Καβείρια και στα Ορφικά Μυστήρια. Την τοποθετούσαν στην κοιλιακή χώρα των μυστών μετά τον θρονισμό τους, και τη φορούσαν για όλη τους τη ζωή. Όπως φαίνεται στο ψηφιδωτό, αυτή η ταινία, φέρει και τον ιερό κόμπο του Ηρακλέους, που αφενός είναι στενά συνδεδεμένος με τα μυστήρια του Παγγαίου.
Τα σύμβολα των «επιστυλίων»
Μετά τη δημοσίευση των εικόνων που είναι ζωγραφισμένες πάνω σε ένα από τα επτά τμήματα του λεγόμενου «επιστυλίου», νέα λατρευτικά σύμβολα έρχονται να προστεθούν στη λίστα των ήδη υπαρχόντων.
Αρχικά εξέχουσα θέση μεταξύ των δύο ανθρώπινων μορφών, ενός άνδρα και μιας γυναίκας έχει ένας ταύρος. Ο Ταύρος σύμφωνα με το Λεξικό των Συμβόλων του Τζ. Κούπερ, συμβολίζει την ηλιακή δύναμη που αποδίδεται σε όλους τους ουράνιους θεούς. Συμβολίζει επίσης τη βασιλεία και την ισχύ. Για τους αρχαίους Έλληνες ο ταύρος είναι σύμβολο του Δία αλλά και του Διονύσου. Σχετίζεται άμεσα με τη λατρεία της Ταυροπόλου Αρτέμιδος αλλά και τη λατρεία του Άττη, που συναντάται και στην Αμφίπολη. Σημειώνεται δε πως η Άρτεμις θεωρείτο από τους Ορφικούς θεά της σελήνης, και ως χθόνια θεότητα και δεχόταν νεκρικές θυσίες. Στην περίπτωση που ο ταύρος που απεικονίζεται σχετίζεται με θυσία, τότε πρόκειται για ιδιαίτερη τιμή, μια και είναι ιερό ζώο για τους αρχαίους. Οι δύο μορφές εκατέρωθεν του ταύρου έχουν το ένα χέρι ψηλά, σε «χορευτικές» στάσεις, που προφανώς είναι μια τελετουργία.
Παράλληλα αποτυπώνεται μια φτερωτή μορφή, πιθανόν Νίκη, μια υδρία και ένας τριποδικός λέβητας, που ίσως συμβολίζουν νίκες του νεκρού. Οι τριποδικοί λέβητες έφεραν μεγάλες κυκλικές λαβές και εξελίχθηκαν από σκεύη χρηστικά σε σκεύη αναθηματικά, ενώ οι υδρίες είναι σκεύη που χρησιμοποιούνταν και για καθαρμούς.
Με λίγα λόγια, είναι πιθανό η συγκεκριμένη παράσταση, εφόσον δεν αποτελεί τμήμα μιας γενικότερης παράστασης με άλλο συνολικό θέμα, να απεικονίζει το νεκρό να ετοιμάζεται να φύγει από τον κόσμο των ζωντανών.
Τέλος, αξίζει να σημειωθεί πως το σημείο όπου βρέθηκαν τα τμήματα του «επιστυλίου» είναι το σημείο εκείνο που, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, τελειώνει ο κόσμος των ζωντανών και αρχίζει το ταξίδι στον Άδη, οπότε η παράσταση ίσως να έχει σχέση με την προετοιμασία του νεκρού να πάει στον κάτω κόσμο αλλά και με τη λατρεία του ως ήρωα – Θεού!”
Άρης Μεντίζης || Εφημερίδα Χρονόμετρο
Ο Άρης Μεντίζης είναι δημοσιογράφος – ιστορικός ερευνητής
.gif)