Γράφει ο Δρ Νίκος Αντωνακάκης *
Πρωταρχικός σκοπός κάθε οικονομικής και πολιτικής παρέμβασης είναι, μεταξύ άλλων, και η αποτελεσματικότερη διάθεση των περιορισμένων πόρων, η μείωση της φτώχειας, της ανεργίας και της ανισότητας, η προώθηση της οικονομικής ανάπτυξης, της συνοχής, της ελευθερίας, της περιβαλλοντικής βιωσιμότητας και της ευημερίας των πολιτών μιας κοινωνίας.
Δεδομένου ότι και μια πτυχή της ευημερίας του κάθε πολίτη είναι και η ψυχική του κατάσταση, τα αποτελέσματα και η χάραξη κάθε οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής (που ενδεχομένως θα επηρεάσει την ευημερία του και, κατά συνέπεια, την ψυχική κατάσταση της υγείας του), θα πρέπει επίσης να εξετάζεται εκτενώς και από την κοινωνική της πλευρά (συγκεκριμένα τις επιπτώσεις της στη θνησιμότητα λόγω αυτοκτονιών) πριν από την εφαρμογή της.
Ωστόσο, τα οικονομικά και χρηματοπιστωτικά ζητήματα κυριαρχούν στις συζητήσεις περί χάραξης (και αποτελεσματικότητας της) πολιτικής στην Ευρωζώνη, ενώ η υγεία και οι ανισότητες στον τομέα της υγείας υπονομεύονται. Δεδομένου ότι οι οικονομικές και κοινωνικές πολιτικές έχουν σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία των πολιτών (Antonakakis and Collins, 2014) και στην δίκαιη κατανομή της, το κεφάλαιο της υγείας θα πρέπει να αποτελεί ένα εξίσου σημαντικό παράγοντα της χάραξης και αποτελεσματικότητας των κοινωνικοοικονομικών πολιτικών, εκτός από το οικονομικό κεφάλαιο.
Με βάση τα διαθέσιμα μη εποχικά διορθωμένα στοιχεία που δόθηκαν στις 13 Αυγούστου του 2014 στη δημοσιότητα από την Ελληνική Στατιστική Υπηρεσία (ΕΛΣΤΑΤ), το ΑΕΠ κατά το β’ τρίμηνο του 2014 παρουσίασε μείωση κατά 0.2% σε σχέση με το β’ τρίμηνο του 2013.(1)
Η Ελληνική οικονομία βρίσκεται πλέον σε συνεχή αρνητική ανάπτυξη από το γ’ τρίμηνο του 2008, και η ύφεση από το γ” τρίμηνο του 2008 έως το β” τρίμηνο του 2014 έχει οδηγήσει σε συρρίκνωση του ΑΕΠ συνολικά στο κατά άνευ προηγουμένου 26%. Σύμφωνα με την θεωρία τον οικονομικών/επιχειρηματικών κύκλων, κάθε κρίση αργά ή γρήγορα τελειώνει, και η οικονομία επιστρέφει σε ανοδική τροχιά, μέχρι να ακολουθήσει η επόμενη καθοδική πορεία και ούτω καθ’ έξης.
Επίσης, μια καλή οικονομική πολιτική κρίνεται από την επιτυχία της στο να καταστήσει την κάμψη (ύφεση) του επιχειρηματικού κύκλου μικρότερη σε βάθος και διάρκεια, από ό,τι θα ήταν χωρίς την παρέμβασή της. Το αποτέλεσμα των πολιτικών λιτότητας που υιοθέτησαν πολλές κυβερνήσεις στην περιφέρεια τη Ευρωζώνης, φαίνεται ότι έκαναν την ύφεση πολύ μακρύτερη σε βάθος και διάρκεια από ό,τι ήταν αναγκαίο, με μακροχρόνιες συνέπειες όχι μόνο για την οικονομία, αλλά, ακόμη πιο σημαντικά και ανησυχητικά, για την ευημερία και την υγεία των ανθρώπων (Antonakakis and Collins, 2014).
Όσον αφορά τις οικονομικές επιπτώσεις, η συμβατική σοφία προτείνει ό,τι η μείωση του χρέους σε βιώσιμα επίπεδα έχει μακροπρόθεσμα οφέλη.(2) Ωστόσο, δεν έχει επιτευχθεί ακόμη ομοφωνία σχετικά με τις βραχυπρόθεσμες, ή ακόμα και τις μεσοπρόθεσμες επιπτώσεις της δημοσιονομικής εξυγίανσης/λιτότητας. Από την μία πλευρά, η Κεϋνσιανή Οικονομική Θεωρία προβλέπει ότι οι περικοπές δαπανών και αυξήσεις φόρων θα επιφέρουν μείωση της οικονομικής δραστηριότητας βραχυπρόθεσμα (βλέπε, για παράδειγμα, Blanchard και Perotti, 2002). Από την άλλη πλευρά, ορισμένοι οικονομολόγοι υποστηρίζουν ότι η δημοσιονομική εξυγίανση μπορεί, ακόμη και βραχυπρόθεσμα, να είναι επεκτατική, φαινόμενο το οποίο αναφέρεται και ως «επεκτατική δημοσιονομική εξυγίανση» (σ.σ., για παράδειγμα, Giavazzi και Pagano, 1990, Alesina και Perotti, 1995, Giavazzi και Pagano, 1996, Giudice et al, 2004;. Afonso, 2010, Alesina και Ardagna, 2010, Alesina, 2010, μεταξύ άλλων).(3)
Ολοένα και περισσότερο, η επιδίωξη της δημοσιονομικής εξυγίανσης έχει αρχίσει να αναγνωρίζεται από ορισμένους οικονομολόγους ως αναποτελεσματική, οδηγώντας στην ανωφελή παράταση της οικονομικής κρίσης (IMF, 2013). Συγκεκριμένα, και σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat(4), μεταξύ της περιόδου του 2009 και 2013, το ποσοστό ανεργίας στην Ελλάδα αυξήθηκε κατά 186.5% (από 9.6% στο 27.5%), ενώ η ανεργία των νέων αυξήθηκε κατά 126,8% (από 25.7% σε 58.3%), και το οποία ποσοστά είναι πολύ παραπάνω από τον μέσο όρο του 12% και 24%, αντιστοίχως, όλης της Ευρωζώνης κατά την περίοδο του 2013 (Εικόνα 1).
Το δημόσιο χρέος, κατά την ίδια περίοδο (2009-2013), αυξήθηκε στο 157.1% από το ήδη αρκετά υψηλό 129.7% (35% αύξηση), το οποίο είναι μη βιώσιμο και πολύ παραπάνω από τον μέσο όρο του 92.6% της Ευρωζώνης κατά την περίοδο του 2013 (Εικόνα 1).
Επίσης, το έλλειμμα μειώθηκε από το (δύο φορές αναθεωρημένο ποσοστό) 15.7% το 2009 στο 12.7% το 2013, το οποίο εξακολουθεί να βρίσκεται σε υψηλά επίπεδα (Εικόνα 1).
Από την σκοπιά της ψυχικής υγείας, και σύμφωνα με επίσημα στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, WHO, και της ΕΛΣΤΑΤ)(5), οι αυτοκτονίες ακολουθούν μια ανοδική τάση από το 2009 και έπειτα. Συγκεκριμένα, οι αυτοκτονίες στην Ελλάδα συνολικά αυξήθηκαν κατά 29.92%, από 391 το 2009 στις 508 το 2012, οι οποίες είναι υπερβολικά παραπάνω από το μέσο όρο, 352, μεταξύ της περιόδου 1968-2012 στην Ελλάδα (Εικόνα 2). Τα αντίστοιχα νούμερα των ανδρών και γυναικών αυξήθηκαν κατά 25.23% (απο 333 σε 417) και 56.9% (απο 58 σε 91).
Ως προς τα ποσοστά αυτοκτονιών (ανά 100,000 κατοίκους) κατά την ίδια περίοδο, αυτά αυξήθηκαν από 3.47% σε 4.57% συνολικά, από 5.96% σε 7.65% στον ανδρικό, και από 1.02% σε 1.6% στον γυναικείο πληθυσμό (Εικόνα 3).
Οι πιο επικίνδυνες ηλικιακές ομάδες, οι οποίες έχουν υψηλή προδιάθεση να λάβουν ηθελημένα τέλος στη ζωή τους, είναι αυτές μεταξύ των 45 και 89 ετών ανεξαρτήτως φύλλου, με τους άνδρες ηλικίας μεταξύ 65 και 89 ετών να βρίσκονται στην κορυφή με ποσοστό αυτοκτονιών ίσου του 13.01% το 2012 (Εικόνα 4).
Ασφαλώς, οι οικονομικές κρίσεις και τα μέτρα λιτότητας, δεν είναι οι μοναδικοί παράγοντες που επηρεάζουν τις αυτοκτονίες (Antonakakis and Collins, 2014). Μεταξύ των παραγόντων που οδηγούν σε αυτοκτονίες, είναι και οι ψυχικές ασθένειες, οι κοινωνιολογικοί παράγοντες (π.χ. ο βαθμός κοινωνικής ένταξης), οικονομικοί παράγοντες (εισόδημα, εισοδηματική ανισότητα, οικονομική ανάπτυξη, ανεργία), δημογραφικοί παράγοντες (π.χ. διαζύγια, ποσοστά γονιμότητας, πληθυσμός, ηλικία, φύλο), κλιματολογικοί παράγοντες (π.χ. διάρκεια ημέρας, ηλιοφάνεια), παράγοντες σχετικοί με την υγεία (π.χ. κατανάλωση αλκοόλ, φροντίδα της υγείας), θρησκευτικοί κ.α. Για μία πλήρη λίστα των διαφόρων πιθανών παραγόντων δείτε την έρευνα των Chen et al. (2012).
Οι αυτοκτονίες αποτελούν μια πολύ σαφή ένδειξη σημαντικής δυσαρέσκειας της ζωής και έναν δείκτη των ευρύτερων ζητημάτων ψυχικής υγείας και ευεξίας μιας κοινωνίας. Οι αυτοκτονίες έχουν επίσης, εδώ και καιρό, γίνει το αντικείμενο θεωρητικών και εμπειρικών ελέγχων. Ο Durkheim (1897) και άλλοι κοινωνιολόγοι έχουν, ευθέως στο πέρασμά τους, επιβεβαιώσει μια θετική σχέση ανάμεσα στην αυτοκτονία και την ηλικία, σχέση βασιζόμενη στο επίπεδο κοινωνικής ένταξης και κοινωνικών κανονισμών σε μια κοινωνία. Οι οικονομολόγοι έχουν επίσης εισέλθει στην έρευνα της παραπάνω σχέσης με επικεφαλής τους Hamermesh και Soss (1974), που προώθησαν ένα θεωρητικό και ορθολογικά ορμώμενο μοντέλο, ώστε να εξηγήσουν τους λόγους που οδηγείται κάποιος στην αποτρόπαια πράξη, βασισμένο στην προσδοκώμενη σωρευτική χρησιμότητα κατά τη διάρκεια ύπαρξης ενός ανθρώπου.
Συνοψίζοντας, τα οικονομικά στοιχεία κάποια στιγμή θα επανέλθουν στα προ-κρίσης επίπεδα. Οι ανθρώπινες ζωές που χάθηκαν όμως, λόγω κρίσης, είναι μη αναστρέψιμες.
Ως εκ τούτου, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής θα πρέπει να λαμβάνουν εξίσου, ή μάλλον ακόμη περισσότερο, σοβαρά και τις ανθρώπινες επιπτώσεις, όχι μόνο τις οικονομικές. Μέχρι και τώρα, τα οικονομικά και χρηματοπιστωτικά ζητήματα κυριαρχούν στις συζητήσεις περί χάραξης πολιτικής στην Ευρωζώνη, ενώ η υγεία και οι ανισότητες στον τομέα της υγείας υπονομεύονται. Δεδομένου ότι οι οικονομικές και κοινωνικές πολιτικές έχουν σοβαρές επιπτώσεις και στην υγεία και στην δίκαιη κατανομή της, το κεφάλαιο της υγείας θα πρέπει να αποτελεί ένα εξίσου σημαντικό κριτήριο της χάραξης και αποτελεσματικότητας των κοινωνικών και οικονομικών πολιτικών, εκτός από το οικονομικό κεφάλαιο.
(1) http://www.statistics.gr/portal/page/portal/ESYE/BUCKET/A0704/PressReleases/A0704_SEL84_DT_QQ_02_2014_01_E_EN.pdfΣημειώσεις
(2) Για μια πρόσφατη λεπτομερή συζήτηση των μακροοικονομικών επιπτώσεων της δημοσιονομικής πολιτικής, δείτε την έρευνα των Afonso και Sousa (2012).
(3) Η επιτυχία/αποτυχία της δημοσιονομικής εξυγίανσης εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, μεταξύ των οποίων, στον βασισμό της ή όχι πρωτίστως στις αυξήσεις φόρων, στον αντιλαμβανόμενο κίνδυνο χρεοκοπίας, στον αριθμό των χωρών που εφαρμόζουν ταυτόχρονα τέτοια μέτρα, και στο αν η νομισματική πολιτική είναι σε θέση να αντισταθμίσει τις περικοπές του προϋπολογισμού (για μια πλήρης περιγραφή αυτών των παραγόντων, βλέπε IMF, 2010). Πολύ πρόσφατα, η «τιμιότητα» της δημοσιονομικής εξυγίανσης έχει εισέλθει στην παραπάνω λίστα των παραγόντων (Kaplanoglou et al., 2014).
(4) http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/statistics/search_database
(5) http://www.who.int/research/en/ και http://www.statistics.gr
Βιβλιογραφία
Afonso, A., 2010. Expansionary Fiscal
consolidations in Europe: New Evidence. Applied Economics Letters 17
(2), 105-109.
Afonso, A., Sousa, R. M., 2012. The
Macroeconomic Effects of Fiscal Policy. Applied Economics 44 (34),
4439-4454.
Alesina, A., April 2010. Fiscal
Adjustments: Lessons from Recent History. Paper prepared for the
ECOFIN meeting, Madrid.
Alesina, A., Ardagna, S., 2010. Large
Changes in Fiscal Policy: Taxes versus Spending. In: Tax Policy and
the Economy, Volume 24. NBER Chapters. National Bureau of Economic
Research, Inc, pp. 35-68.
Alesina, A., Perotti, R., 1995. Fiscal
Expansions and Adjustments in OECD Economies. Economic Policy 21,
207-248.
Antonakakis, N., Collins, A., 2014. The
Impact of Fiscal Austerity on Suicide: On the Empirics of a Modern
Greek Tragedy. Social Science & Medicine 112, 39-50.
Blanchard, O., Perotti, R., 2002. An
Empirical Characterization of the Dynamic Effects of Changes in
Government Spending and Taxes on Output. The Quarterly Journal of
Economics 117 (4), 1329-1368.
Chen, J., Choi, Y. J., Mori, K.,
Sawada, Y., & Sugano, S. (2012). Socio-Economic Studies on
Suicide: a Survey. Journal of Economic Surveys, 26(2), 271-306.
Durkheim, E., 1897. Le Suicide: Étude
de Sociologie. Alcan, Paris. (Spaulding, J.A., Simpson, G (Trans.),
1951. Suicide: A Study of Sociology). Free Press, New York.
Giavazzi, F., Pagano, M., 1996.
Non-Keynesian Effects of Fiscal Policy Changes: International
Evidence and the Swedish Experience. Swedish Economic Policy Review
3, 67-103.
Giudice, G., Turrini, A. A., Veld, J.
i., May 2004. Non-Keynesian Fiscal Consolidation in the EU? Ex Post
Evidence and Ex Ante Analysis. CEPR Discussion Papers 4388, C.E.P.R.
Discussion Papers.
Hamermesh, D. S., Soss, N. M., 1974. An
Economic Theory of Suicide. Journal of Political Economy 82 (1),
83-98.
IMF, 2010. Will It Hurt? Macroeconomic
Effects of Fiscal Consolidation, in: World Economic Outlook, Chapter
3. International Monetary Fund.
IMF, 2013. World Economic Outlook
October 2013: Transitions and Tensions. International Monetary Fund,
IMF.
Kaplanoglou, G., Rapanos, V. T.,
Bardakas, l. C., May 2014. Does Fairness Matter for the Success of
Fiscal Consolidation? Working Papers 180, Bank of Greece.
Karanikolos, M., Mladovsky, P., Cylus,
J., Thomson, S., Basu, S., Stuckler, D., Mackenbach, J. P., McKee,
M., 2013. Financial Crisis, Austerity, and Health in Europe. The
Lancet 381 (9874), 1323-1331.
Kentikelenis, A., Karanikolos, M.,
Papanicolas, I., Basu, S., McKee, M., Stuckler, D., 2011. Health
Effects of Financial Crisis: Omens of a Greek Tragedy. The Lancet 378
(9801), 1457-1458.
Kentikelenis, A., Karanikolos, M.,
Papanicolas, I., Basu, S., McKee, M., Stuckler, D., 2012. Health and
the Financial Crisis in Greece - Authors' Reply. The Lancet 379
(9820), 1002
*Λέκτορας στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο του Portsmouth και Επίκουρος Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης
